Θα ήμουν ευτυχής, αν κατάφερνα το απλούστερο: Σ’ έναν νεαρό που με ρωτά, να πω με λίγα λόγια κι απλά τι με δίδαξε η εμπειρία μισού αιώνα αδιάκοπης εργασίας και τριβής με τους γύρω.
Φαντάζει απλό, αλλά δεν είναι.
Η πρώτη πρόκληση που μπαίνει, είναι να κωδικοποιήσω τις εμπειρίες, να τις συντάξω σε πείρα, και να μεταποιήσω την πείρα σε αποφθέγματα.
Θα πεις, έτσι έκαναν οι σοφοί, αλλά σοφός εσύ δεν είσαι. Μήπως “απλώνεις το χέρι σου εκεί που δε φτάνει”;
Ξέρω ότι δεν είμαι σοφός. Αν ήμουν, δεν θα καθόμουν εδώ να γράφω τέτοια. Θα ήμουν σε μια καλύβα και θα ερχόσασταν να σας δίνω παρηγοριά.
Από την άλλη όμως… λέω ν’ απλώνω το χέρι μου όσο μπορώ. Διότι… δεν ξέρω μέχρι πού φτάνει το χέρι μου. Σίγουρα φτάνει εκεί που… δε βλέπω, δεδομένου ότι… αυτό το χέρι… δε μετριέται με το πασέτο! Θυμάμαι τον Γιάννη Ρίτσο στη “Ρωμιοσύνη” να λέει:
“Το χέρι τους είναι κολλημένο στο ντουφέκι
το ντουφέκι είναι συνέχεια του χεριού τους
το χέρι τους είναι συνέχεια της ψυχής τους”.
Ως συνέχεια λοιπόν της ψυχής μου… πού άραγε φτάνει αυτό το χέρι;
Δεν ξέρω.
Το απλώνω λοιπόν και, παράλληλα, ξύνω απ’ το μυαλό εκείνη τη σκουριά που λέει “να το απλώνω μέχρι εκεί που φτάνω”.
Κι αφού λύσαμε αυτό το κομβικό ζήτημα, να επανέλθω στο θέμα μου: Θέλω να πω με λίγα λόγια κι απλά τι – κατά τη γνώμη μου – είναι καλύτερο να κάνει ένας νέος σήμερα που τελειώνει το Πανεπιστήμιο.
Αλλά εδώ “τα μπήχνω”… Τρομάζω στη σκέψη ότι θα μιλήσω γι’ αυτά τα τερατώδη σ’ έναν νέο που έκαμε ήδη τα όνειρά του. Όχι. Αυτός ο νέος δεν έχει κανένα λόγο ν’ ακούσει τα λόγια ενός ηλικιωμένου που “έφαγε τη ζωή με το κουτάλι” και φλέγεται από καημό να μεταδώσει τις εμπειρίες του για να μην κάνουν οι επόμενοι τα ίδια λάθη.
Γιατί να μην κάνουν λάθη; Γιατί να μην κάνουν τα λάθη τους οι επόμενοι;
Να τα κάνουν.
Μια χαρά είναι τα λάθη που κάνουν οι άνθρωποι. Τα λάθη που έκαμα, και ήταν πολλά, ήταν αυτά που με δίδαξαν πιο πολύ απ’ τα σωστά.
Ωστόσο το ζήτημα παραμένει: Τι κάνει ένας νέος σήμερα, ο νέος που απλώνει τα φτερά του στον κόσμο για να κατακτήσει τη ζωή;
Θυμάμαι που, από ένστικτο, τότε που τελείωσα το Δημοτικό Σχολείο, το 1967, σε ηλικία δώδεκα ετών, δεν ήθελα να πάω στο Γυμνάσιο, ήθελα να μείνω στα περιβόλια της Μυρτιάς, ήθελα να μπω στη δουλειά τους, έτσι κι αλλιώς δούλευα ήδη σ’ αυτά, έλεγα να ζήσω από τη δουλειά μου στα περιβόλια, να γίνω κλαδούχος, εμβολιαστής, να τα ποτίζω, να τα σκάβω, να τα κλαδεύω, να φυτεύω νέα, να μαζεύω τα λεμόνια και τα σαγκουίνια, να τα πουλώ.
Αλλά δεν ήταν μόνο αυτό.
Κάνοντας αυτό, θα γίνονταν μόνα τους ένα σωρό άλλα: Θα μεθούσα με τις ευωδίες των λεμονανθών της Άνοιξης, θα ταξίδευα στα ουράνια με το λάλο των πουλιών, θα νανουριζόμουν με τον αχό του νερού στο ρέμα, θα ζούσα τις εποχές μέχρι το μεδούλι, θ’ απολάμβανα τις φεγγαράδες στην Τριχωνίδα, θα ξαγρυπνούσα με τις αστροφεγγιές, θα μαγευόμουν από αρχαία παραμύθια…
Τέτοια κι άλλα σκεφτόμουν. Και μετανιώνω τώρα που δεν άκουσα τη φωνή εκείνη μέσα μου. Με την παρέμβαση του δασκάλου μου στους γονείς, ακολούθησα τον άλλο δρόμο και είμ’ εδώ. Γι’ αυτό και δεν θέλω ν’ απευθυνθώ στον νέο που τελείωσε το Πανεπιστήμιο (είναι αργά να το κάνω) αλλά, λέω, “έτσι σοφός που έγινα στο δρόμο, με τόση πείρα”, που λέει ο Καβάφης, ν’ απευθυνθώ στον έφηβο (που δεν θα με ανταμώσει) στο παιδί που δεν άρχισε ακόμα να βαδίζει στο “δρόμο του συστήματος”.
Ο αποδέκτης αυτού του μηνύματος είναι – αντικειμενικά να πεις – ανύπαρκτος. Αλλά ο λόγος μου δεν είναι σωστό να μείνει ανείπωτος. Γι’ αυτό και παραθέτω ένα ποίημα από το ανέκδοτο βιβλίο μου με τίτλο “Ημίτονα”:
Βάδιζε κι εσύ όπως βαδίζει το σύστημα.
Μη δίνεις γροθιά στο μαχαίρι. Θα κοπείς.
Βγάλε όμως έξω από το σύστημα
όσα για σένα το σύστημα αγνοεί.
Χτίσε το δικό σου βασίλειο έξω από το σύστημα
με άυλα πράματα για να μη σε τσακώνει ποτέ
το σύστημα.
Σου λέω: Ακόμα κι αν στείλει εναντίον σου
το πεζικό
ακόμα κι αν βομβαρδίσει το σπίτι σου
η αεροπορία
ούτε μια τρίχα της κεφαλής σου δεν θ’ αγγίξει
το Υλικό αυτό σύστημα.
Α, ναι, αυτό θα ήθελα να συμβουλέψω τον δωδεκαετή μαθητή του σήμερα, αυτόν που δεν θα με ακούσει, αυτόν δηλαδή που αγνοεί – και καλά κάνει που αγνοεί – την ύπαρξή μου.
Δε θα τ’ αφήσω έτσι, θα γίνω σαφέστερος και πολύ συγκεκριμένος…
Άκου παιδί μου:
Πριν απ’ όλα, μη δανειστείς ποτέ από Τράπεζα. Να προτιμήσεις το Τίποτα, παρά να δανειστείς από Τράπεζα. Τα δάνεια είναι για τους μεγάλους, δεν είναι για τους μικρούς. Όσο καλοί κι αν είναι οι όροι. Ακόμα και άτοκο δάνειο να σου δώσουν, να μην το πάρεις.
Ξέχνα την ιδιοκτησία της περιουσίας σου. Περιορίσου στα βασικά και τα χρειώδη μικρά κι ελάχιστα που πρέπει να είναι δικά σου. Λιτά κι αυτά βεβαίως. Ακόμα και τζάμπα να σου δώσουν ιδιόκτητο σπίτι ή εξοχικό, να μην το δεχτείς. Και την κληρονομιά που θα σου τύχει, να την αποποιηθείς. Η ιδιοκτησία στο μέλλον θα είναι μια αλυσίδα στα πόδια σου, θα τη σέρνεις όπου πας, όπως οι μαύροι σκλάβοι κάποτε στον Αμερικάνικο Νότο.
Σε ό,τι αφορά την καριέρα, σε ό,τι αφορά δηλαδή τη δουλειά που θα κάνεις, να ξέρεις: Η μόνη δουλειά που στο μέλλον θα παρέχει μεγάλο ποσοστό ελευθερίας, θα είναι η δουλειά του καλού κηπουρού. Μάθε ότι ένας οργανωμένος κήπος 400 τ.μ. κι άλλος ένας τόσος οπωρώνας (χωρίς κόστος, αλλά με καθημερινή εργασία) μπορεί να παράγει όλα όσα χρειάζεται μια τετραμελής οικογένεια όλο το χρόνο. Αυτό μην το ξεχάσεις ποτέ. Ακόμα και αν δεν το χρειαστείς ο ίδιος, μην το ξεχάσεις. Μπορεί να το χρειαστεί άλλος. Γιατί όλες οι άλλες δουλειές, όσο δελεαστικές και αν ακούγονται, το πρώτο που θα σου στερήσουν, ολικά, είναι η ελευθερία. Η κοινωνική άνοδος σημαίνει ένταξη στο σύστημα, σημαίνει έναν όροφο στην πυραμίδα, η ενσωμάτωση στην πυραμίδα όμως σημαίνει στέρηση ελευθερίας. Αν ξέρεις ότι “το σηκώνει το τομάρι σου”, εντάξει, αλλά μην παραπονεθείς ποτέ για την αγχώδη και δουλική ζωή που θα κάνεις. Θα είναι, απλά, η επιλογή σου.
Σε ό,τι αφορά τη μόρφωσή σου, μη σκοτίζεσαι. Όλες οι γνώσεις είναι εδώ και διαθέσιμες στον καθένα. Κανείς δε μπορεί να κρύψει τίποτε από κανέναν. Ακόμα κι αν το σύστημα κάνει προπαγάνδα στα Σχολεία και δηλητηριάζει τα μυαλά των παιδιών… Αρκεί ν’ αποσυνδέσεις την απόκτηση των γνώσεων από την εμπορία τους.
Σε ό,τι αφορά τη μόρφωση των παιδιών σου, να ξέρεις αυτό που είχα γράψει δεκαοκτώ χρόνια πριν από σήμερα, σε καιρούς “παχειών αγελάδων”, τον Δεκέμβριο του 2002: “… Η μόρφωση των παιδιών θα επιστρέψει ως δυνατότητα των ολίγων. Όχι των αστών, που είναι σήμερα, αλλά των λίγων. Εκείνων τουλάχιστον που για μια μικρή περίοδο της ζωής τους θα τους χρειάζεται το σύστημα. Το σύστημα δεν θέλει κανέναν εφ’ όρου ζωής. Θα παίρνει ό,τι καλύτερο έχει το άτομο, θα το μασά και μετά θα το φτύνει. Θα το αντικαθιστά με κάτι άλλο. Οι άνθρωποι θα γίνουν καταναλωτικά προϊόντα. Θα γίνουν ένας χυλός, μία μάζα και στα κιτάπια του συστήματος θα εξισωθούν με τα προϊόντα που θα παράγουν…”
Πολλά είπα. Δεν θα σου πω άλλα. Αν κατανοήσεις αυτά, όλα τ’ άλλα θα έρθουν να σε βρουν μόνα τους, χωρίς να κάνεις εσύ κανένα κόπο. Κάνοντας μόνο ένα από τα παραπάνω, θ’ ανοίξεις την Πύλη και θα γίνεις “πολίτης στην (περίκλειστη) των Ιδεών την πόλι”, που λέει ο Καβάφης.
Για όσον καιρό στο άμεσο μέλλον ο κόσμος θα γυρίζει την σελίδα του, μέχρι να κατασταλάξει σε ποια σελίδα του βιβλίου θα σταθεί, ο καλύτερος δρόμος για να γίνεις ποιητής, είναι αυτός που σου λέω, πίστεψέ με…