Αρκετά. Ως εδώ. Δεν θα ξοδευτώ άλλο εναντίον κανενός – συντροφικά με ποιον; – για ν’ αλλάξω τον κόσμο (τι έπαρση Θε μου!) όχι, δεν θα σηκωθώ από τον καναπέ μου, μια χαρά είναι ο καναπές μου, φτιαγμένος από ξύλο δρυός εδώ και σαράντα χρόνια είναι ακόμα το καταφύγιό μου κάθε βράδυ, μα κάθε βράδυ.
Αρκετά. Ως εδώ.
Δεν έφτασα εδώ ούτε χωρίς περίσκεψη, ούτε χωρίς αιδώ. Σχημάτισα μία γνώμη. Που λέει ότι η πραγμάτωση του ανθρώπου δεν θα γίνει συλλογικά, ούτε μαζικά, θα γίνει ατομικά, θα γίνει με την πνευματική εξέλιξη του ατόμου.
Του ατόμου, όχι της μάζας.
Πάντα το λέγαμε αυτό. Στις μακριές φοιτητικές νύχτες της πρώιμης μεταπολίτευσης ήταν το αγαπημένο μας θέμα. Στην Παιδεία κατέληγαν όλες οι συζητήσεις μας. Από το ηρωικό εκείνο σύνθημα “ψωμί παιδεία ελευθερία”, η ελευθερία υποθέταμε ότι ήρθε, καλούμασταν να διαχειριστούμε την Δημοκρατία πλέον, το ψωμί ελπίζαμε ότι θα το αποκτήσουμε σύντομα (και το απόκτησαν οι περισσότεροι, όταν διορίστηκαν στο Δημόσιο από το κόμμα) η Παιδεία όμως έμενε ζητούμενο. Και σ’ αυτήν προσέκρουαν όλες οι θεωρίες για τη μεγάλη αλλαγή του κόσμου που οραματιζόμασταν…
Και στα τρία όμως αυτά ζητούμενα του ηρωικού συνθήματος κάναμε λάθος. Η γενιά μας έκαμε λάθος.
Για την Παιδεία (κι εννοούσαμε την εκπαίδευση στο Σχολείο και το Πανεπιστήμιο) έλεγαν ότι είναι το όπλο των νικητών της Ιστορίας. Χρειάστηκε “να κυλήσει πολύ νερό στο μύλο” για να καταλάβουμε ότι, δε φτάνει να νικήσεις στη μάχη κατά των αντιπάλων, πρέπει μετά να ελέγχεις εσαεί τον ηττημένο, γιατί ο ηττημένος δεν εξοντώνεται ποτέ, αλλά καιροφυλακτεί, για να επανέλθει δριμύτερος διεκδικώντας την εξουσία που με τόσο κόπο κατέκτησες.
Ίσον, η Παιδεία ήταν η προπαγάνδα της κυβερνώσας τάξης. Της φεουδαρχικής ή της αστικής, αδιάφορο. Και της εργατικής έγινε, όταν σε κάποιες χώρες η εργατιά κατάφερε να ξηλώσει την φεουδαρχία… Και μάλιστα, όπου το πέτυχε αυτό, έγινε πολύ πιο δραστικά προπαγανδιστική απ’ όλες τις προηγούμενες εξουσίες!
Άρα η Παιδεία ήταν όντως και παραμένει στα χέρια των εκάστοτε νικητών. Είναι κάτι σαν το κύπελλο του ποδοσφαιρικού πρωταθλήματος που πάει από τη μία Ομάδα στην άλλη κάθε χρόνο.
Είχαν λοιπόν δίκιο τότε (στις μακριές φοιτητικές νύχτες) όταν αντέτειναν όλοι κι έλεγαν πως, η αλλαγή του κόσμου, όχι, δε μπορεί να γίνει μέσω της Παιδείας, γιατί η Παιδεία ελέγχεται από την κυρίαρχη τάξη. Και πώς να γίνει; Ερχόταν το ερώτημα. Οι πρώτες απαντήσεις έλεγαν “με τα όπλα”. Οι δεύτερες έλεγαν “με την επανάσταση”. Ποια επανάσταση; Μα… με την κατάληψη της κοινοβουλευτικής εξουσίας.
Τρίχες κατσαρές…
Γυρίζοντας στο θέμα, πιάνω το νήμα από το γεγονός ότι η Παιδεία δεν ελέγχεται από την κυβέρνηση, όπως αρέσκονται να λένε οι επιτήδειοι και οι πολιτικοί απατεώνες. Η Παιδεία στο Σχολείο (σε Δύση κι Ανατολή) ελέγχεται από το ιερατείο. Αυτό είναι πίσω απ’ όλα, και – όλως τυχαίως – αυτό είναι ακριβώς που στην κριτική μας ξεχνούσαμε πάντα και το ξεχνάμε ακόμα. Όταν εστιάζουμε στην εξουσία της εκάστοτε κυβέρνησης, όταν εξαντλούμε την επαναστατικότητά μας σ’ αυτήν, αφήνουμε στο απυρόβλητο τον πραγματικό ένοχο των δεινών μας.
Εν πάση περιπτώσει, η Παιδεία που ελέγχεται από όποια πολιτική ή θρησκευτική εξουσία – κυβερνητική ή μη, αστική ή προλεταριακή, δεν έχει σημασία – η Σχολική Παιδεία, ΔΕΝ αποτελεί όχημα εξέλιξης του ανθρώπου. Ήταν – και παραμένει – εργοστάσιο παραγωγής υποτακτικών του συστήματος. Δεν ξέρω πόσο περήφανοι μπορεί να είναι οι πιο έντιμοι δάσκαλοι και οι πιο καλοί καθηγητές γι’ αυτό, αλλά η αλήθεια πρέπει να λέγεται…
Το επιχείρημα ότι η ελεγχόμενη από το Σύστημα Παιδεία ΔΕ μπορεί να γίνει μέσο απελευθέρωσης του ανθρώπου ήταν σωστό, πλην όμως, εννοούσαμε πάντα τη μαζική Παιδεία. Την εποχή που πρωτοέγιναν αυτές οι συζητήσεις, αλλά και αργότερα, δε μπορούσε κανείς να διανοηθεί ότι, εκτός από τη μαζική Παιδεία, υπάρχει και η ατομική. Η οποία ΔΕΝ περνάει από το Σχολείο. Ούτε από το Πανεπιστήμιο.
Ακόμα και σήμερα, όταν μιλάς για την “ατομική ευθύνη” (που είναι απόληξη της ατομικής Παιδείας) οι πιο καλοπροαίρετοι αριστεροί διανοητές σε κοιτάνε με μισό μάτι. Το λέω αυτό μετά λόγου γνώσεως, διότι έχασα καλούς φίλους μόνο από αυτό!
Είπα τα παραπάνω για να τονίσω την ανάγκη της ατομικής αφύπνισης, για να πω επίσης το απλούστερο: Η ατομική εξέλιξη αφορά την πνευματικότητα του ανθρώπου, όχι την καριέρα του, και, αναμφίβολα, ΔΕΝ είναι αποτέλεσμα της εγκυκλοπαιδικής μόρφωσης, ούτε της σχολικής, ούτε της πανεπιστημιακής. Η γνώση δεν είναι στο διαδίκτυο, δεν είναι καν στα βιβλία. Η γνώση δεν είναι πληροφορία. Η γνώση είναι – πολύ απλά – βίωμα.
Αν και η ανθρωπότητα διαθέτει πλούσια πνευματική κληρονομιά για τον δρόμο από τον οποίο το άτομο φτάνει στην πνευματικότητα και τη σοφία, η πνευματικότητα μονοπωλήθηκε από τους αγύρτες των θρησκειών. Δεν θα ήταν τόσο κακό αυτό, αν δεν την ήθελαν αποκλειστικό τους προνόμιο, αν – λωποδύτικα – δεν την στερούσαν από το άτομο, αν, έστω, την αναγνώριζαν στο άτομο που μπορεί να φτάσει στο Θεό χωρίς μεσίτες. Αυτό έλεγε το απόκρυφο ευαγγέλιο του Θωμά, οπότε καταλαβαίνετε γιατί είναι απόκρυφο, γιατί είναι δηλαδή απαγορευμένο. “Τους χάλαγε τη μανέστρα”…
Με λίγα και καταληκτικά λόγια, η ατομική πνευματική εξέλιξη είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος για το σύστημα. Που, κατά τ’ άλλα, τόσο πολύ μάχονται οι καπετάνιοι του γλυκού νερού! Γι’ αυτό και μαντρόσκυλα του συστήματος ανέλαβαν οι θρησκείες.
Ξεκινώντας από αυτό, η ανάσταση (και όχι η επανάσταση) του ανθρώπου, ναι, μπορεί να γίνει από τον καναπέ… Ακόμα και με την δική τους ορολογία να το κάνεις, άμα βρεθείς μπροστά στον Άγιο Πέτρο, δεν θα σου πει “τι κάνατε εκεί κάτω ρε;”… Δεν θα μιλήσει στον πληθυντικό, αλλά στον ενικό: “Τι έκανες εκεί κάτω ρε;”…