* Αναδημοσίευση από την “Εφημερίδα των Συντακτών”, όπου το άρθρο δημοσιεύτηκε πρώτη φορά (26.10.2024) υπό τον τίτλο “μια σύγχρονη εκδοχή της Ελληνικής Νομαρχίας”.
Το πρώτο πρόσωπο στο μυθιστόρημα είναι αυθεντική πρόκληση για τον συγγραφέα, είναι η περπατησιά σε μονοπάτι αγριμιών τη νύχτα που δε μπορεί να βαδίσει ο τρυφηλός διανοητής χωρίς να γκρεμοτσακιστεί σε χαράδρες εγωπάθειας ή αυτοαναφοράς.
Η Ελένη Πριοβόλου το έκαμε στο νέο της μυθιστόρημα “βαθύ το σκοτάδι πριν την αυγή”. Διάβηκε το μονοπάτι των αγριμιών στα κατσάβραχα, χωρίς να γλιστρήσει στον από δω ή στον από κει γκρεμό που έχασκε κάτω σαν άβυσσο. Επίτευγμα πρώτο.
Αν διαβάζοντας το μυθιστόρημα αυτό δεν ξέρεις ποιος γράφει (γυναίκα ή άντρας;) δεν θ’ αντιληφθείς το φύλο του συγγραφέα. Η στιβαρή αφήγηση εισάγει τον αναγνώστη στην ιστορία και τον κάνει μέρος της, χωρίς ο ίδιος να σκεφτεί ούτε στιγμή αν ο συγγραφέας είναι άντρας ή γυναίκα, γεγονός που υπερβαίνει το φύλλο του συγγραφέα, υπερβαίνει νομοτελειακά και το φύλο του αναγνώστη, ελευθερώνεται όμως έτσι η οντότητα, ελεύθερη πλέον από ποικίλες συγγραφικές οπτικές, υψώνεται κι εγκαθίσταται στον άυλο θρόνο του ανθρώπου. Όταν μία γυναίκα γράφει σε πρώτο πρόσωπο υποδυόμενη την αντρική φύση του ήρωά της – και το κάνει εδώ η Πριοβόλου με θαυμαστή γνώση για όσα σκέπτεται κι αισθάνεται ένας άνδρας και μάλιστα ιερομόναχος – καταλαβαίνεις ότι έχεις μπροστά σου ένα λογοτεχνικό έργο υψηλής τέχνης.
Είναι τόσο σημαντικό αυτό, όσο θα ήταν να γράφει μυθιστόρημα ένας άντρας συγγραφέας και ν’ αφηγείται σε πρώτο πρόσωπο υποδυόμενος την φιλόσοφο Υπατία στις πιο ηδονικές στιγμές της. Επίτευγμα δεύτερο.
Η γλώσσα του μυθιστορήματος αποπνέει την ατμόσφαιρα του 18ου αιώνα, την κάνει τόσο αληθοφανή που σε πάει 250 χρόνια πίσω χωρίς να χάνει ούτε στο νυχάκι της την επαφή με τη σύγχρονη. Πώς το κατάφερε αυτό η συγγραφέας; Οικοδόμησε για την περίσταση ένα γλωσσικό ιδίωμα που δεν υπήρξε ποτέ, ούτε θα υπάρξει, όμως εδώ ήταν απαραίτητο συγγραφικά για ν’ αφηγηθεί την ιστορία του ανυπόταχτου εκείνου πνεύματος, του Χριστόδουλου Παμπλέκη (1733 – 1793). Δε χρειάζεται να πει πότε γεννήθηκε και πέθανε ο Ακαρνάν ήρωας του ιστορικού μυθιστορήματος, σε ποια εποχή έζησε, σε ειδοποιεί το επινοημένο γλωσσικό ύφος και το κάνει αέρινα, αιθερικά – χωρίς ν’ αποσπά διόλου την προσοχή του αναγνώστη από την ιστορία, γεγονός που αυξάνει κατακόρυφα την αναγνωστική απόλαυση. Σε τέτοιο επίπεδο υψώνεται αυτή η τεχνική που ο αναγνώστης έχει όλες τις μυρουδιές από το χάνι στη μύτη του… οι φιγούρες των παλιών φωτογραφιών αναπηδούν από παλιά βιβλία και χορεύουν τσάμικο στ’ αλώνι… Η μαγεία που λέγαμε… Επίτευγμα τρίτο.
Από τα πολλά επιμέρους θέματα αυτής της ανάγνωσης, επιλέγω μία υπόμνηση που αφορά την αντίστοιχη (από την αντίπερα όμως όχθη) συγγραφική του θείου Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη για τον “ειδωλολάτρη” Γεώργιο Γεμιστό ή Πλήθωνα στη “Γυφτοπούλα”. Αυτή η παράλληλη σκέψη σε συντρίβει…
Κι επίσης, μία σημείωση για την – εξόφθαλμα γνωστική, εκ μέρους της Πριοβόλου – διαχείριση του όρου “Γραικός”: Βρήκα “ψαγμένο” το γεγονός ότι η συγγραφέας (σωστά) δεν χρησιμοποιεί τον όρο “Έλληνας” για μια εποχή που η αυτοσυνειδησία του γένους – παρά την Τουρκική σκλαβιά – ήταν ανόθευτη. Με την επιλογή αυτή δίνει χώρο (κι ελευθερία πνεύματος) στον αναγνώστη. Καταγράφει. Δεν κατηχεί όπως έκανε στρατευμένα ο Παπαρρηγόπουλος εκεί γύρω στο 1870. Και όπου η συγγραφέας χρησιμοποιεί τον όρο “Ρωμιός”, το κάνει για δευτερεύοντες ήρωες με καταγωγή από παραδουνάβιους τόπους, βάζοντας και αυτόν τον δευτερογενή όρο στη σωστή του διάσταση. Δε γνωρίζω, δεν διαφαίνεται, αν αυτή η σπανίως ομολογημένη αλήθεια (τόσο ταλαιπωρημένη στα μετεπαναστατικά χρόνια) έγινε συνειδητά ή ασυνείδητα. Μπορεί – δεν το αποκλείω – να προέκυψε φυσικά, λόγω της εμβρίθειας ή της προσήλωσης στην λογοτεχνική αλήθεια ή στην ιστορική ακρίβεια, σπάνιες επίσης αρετές στις οποίες ασκείται πάντα η φίλεργη συγγραφέας στα έργα της.
Το “βαθύ σκοτάδι πριν την αυγή” μπορεί να είναι η σύγχρονη εκδοχή της “Ελληνικής Νομαρχίας” που τυπώθηκε το 1806 στην Τεργέστη από άγνωστο συγγραφέα. Ο σύγχρονος αμφισβητίας δεν υφίσταται λιγότερα απ’ όσα φοβερά και τρομερά υπέστη λόγω των διώξεων του Ιερατείου στην Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα ο πρωτοπόρος εκείνος του Ελληνικού διαφωτισμού (άγνωστος στην εποχή μας, αλλά μέγας) Χριστόδουλος Παμπλέκης.
Αν ο λαός διάβαζε βιβλία σε ποσοστό μεγαλύτερο από 10% του πληθυσμού, θα ήξερε αυτά και τ’ άλλα, δεν θα ζούσε στο μόνιμο σκοτάδι της αναιδούς τσιχλόφουσκας που κάθε στιγμή της ημέρας σκάει στη μούρη σου, παφ… Τα τραγικά και απεχθή που βιώνουμε σήμερα σε συλλογικό και ατομικό επίπεδο – και εθνικό βεβαίως – θα ήταν μπροστά στα μάτια μας το ακριβές αντίθετό τους, θα ήταν η ζωή του ανθρώπου όπως την οραματίστηκαν τα σταυρωμένα στον Γολγοθά τους μεγάλα πνεύματα του κοντινού, του απώτερου και του απώτατου παρελθόντος… τόσο επαναστατικό είναι να διαβάζει κανείς… ακόμα επαναστατικότερο είναι όμως να γράφει ο στοχαστής τέτοια βιβλία…
* Ελένη Πριοβόλου: “Βαθύ το σκοτάδι πριν την αυγή”. Μυθιστόρημα, 400 σελίδες, σε ανακυκλωμένο χαρτί. ISBN: 978-960-03-7260-1, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2024, e-mail: [email protected]